2022 was een turbulent jaar met grote gebeurtenissen wereldwijd, vrijwel iedereen heeft daar in meer of mindere mate de gevolgen van ondervonden. Ook dit jaar zien we dit duidelijk terug in onze economie. De belangrijkste zaken op een rij.
Eerst een korte terugblik op 2022. Welke grote ontwikkelingen zagen we in de economie?
Na het aflopen van de coronamaatregelen in de eerste helft van het jaar trok de economie aanvankelijk heel snel aan. Deze snelle groei en de sterke stijging van energie- en grondstofprijzen door de oorlog in Oekraïne zorgden voor een ongekend hoge inflatie van 11,5%. De kosten voor met name energie-intensieve bedrijven, zoals bakkerijen en glastuinbouwbedrijven, stegen. De koopkracht van huishoudens nam sterk af, in het bijzonder voor de lagere inkomens.
Een afremming van de economie was nodig om de inflatie onder controle te krijgen, en de afkoeling van de economie die in de tweede helft van het jaar plaatsvond, was om die reden niet onwelkom. De Europese Centrale Bank (ECB) startte in 2022 met het versneld afbouwen van de aankoopprogramma’s voor schuldpapier. Daarbij verhoogde de ECB in de tweede helft van 2022 de rente verschillende keren om de torenhoge inflatie te beteugelen. Het doel van de ECB is een inflatie van 2%, eind 2022 was dit in de Eurozone 9,2 %, en de ECB zal zo lang het nodig is de rente verhogen om dat te bereiken.
De ECB is in 2023 doorgegaan met het verhogen van de rente. In maart staat de depositorente inmiddels op 3%. Die hogere rente is nodig om de inflatie omlaag te krijgen en raakt burgers, bedrijven, de overheid en centrale banken op verschillende manieren.
Na een lange periode met een lage rente waarin geld gratis was, moeten financiële instellingen zich nu instellen op een wereld met een positieve rente. Doorgaans hebben banken daar voordeel van. Maar banken met een slecht risicobeheer kunnen, zoals we hebben gezien in de VS en Zwitserland, in de problemen komen. Dit is niet goed voor het vertrouwen in de sector. Maar de situatie is nu heel anders dan tijdens de financiële crisis. Banken hebben grotere reserves en zijn beter voorbereid op lastige omstandigheden.
De 10-jaars hypotheekrente (met Nationale Hypotheek Garantie) steeg in 2022 van 0,9% naar 3,9%. Dat betekende een kentering voor de oververhitte woningmarkt. Dit en de toegenomen onzekerheid en de afkoelende economie zorgden ervoor dat de huizenprijzen vanaf medio 2022 maandelijks daalden. Dit leidde niet meteen tot problemen. Dit komt onder meer doordat de banken goede reserves hadden aangelegd en omdat er tegenwoordig minder aflossingsvrije hypotheken worden verstrekt. Hierdoor staan huizen bij een prijsdaling minder snel “onder water”. Het betekent overigens ook nog niet dat het makkelijk is geworden voor starters om een huis te kopen; het financieren van een hypotheek is voor hen lastiger geworden. En er is nog steeds een tekort aan woningen.
De hogere rente leidde bij de pensioenfondsen tot een hogere dekkingsgraad. Hoewel de aandelenbeurzen onder invloed van inflatie en rente wereldwijd slecht presteerden, bedroeg het hoogtepunt in 2022 toch ongeveer 120%. Mede hierdoor konden pensioenfondsen voor het eerst sinds lange tijd weer indexeren; positief voor de koopkracht van ouderen.
Net als bij een huishouden, kunnen rentelasten van leningen uit het verleden een land lang achtervolgen. De oplopende rente betekent dat ook voor de overheid lenen duurder is geworden. Het is dus belangrijk dat de overheid terugkeert naar een financieel beleid waarbij hogere uitgaven elders op de begroting gecompenseerd worden. Dit is ook nodig gezien de grote uitdagingen waar we voor staan zoals de klimaattransitie, de vergrijzing en de noodzaak van het creëren van buffers om toekomstige schokken te kunnen opvangen.
De hogere rente zorgt ervoor dat DNB meer rente betaalt op de tegoeden die commerciële banken bij DNB aanhouden. Terwijl de inkomsten uit het bezit van staatsobligaties, een flink toegenomen bezit als gevolg van de aankoopprogramma’s van de ECB, niet meestijgen. Dit leidt tot verliezen voor DNB. De verliezen houden naar verwachting nog enige jaren aan. Het verlies zou zo hoog kunnen oplopen dat ook de buffer van ruim 11 miljard van DNB niet voldoende is. Zie ook: Vier vragen over de winstwaarschuwing van DNB.
Een rentestijging is bedoeld om de economie af te remmen en te zorgen dat de inflatie daalt. Hoe dat werkt? Een hoge rente maakt het duurder om geld te lenen. De rente maakt het ook aantrekkelijker om geld te sparen. Dat zorgt ervoor dat mensen en bedrijven minder geld uitgeven. En dan neemt de vraag af. Het gevolg daarvan is dat de prijzen minder hard stijgen waardoor de inflatie afneemt.
Lees meer:
De sterk gestegen prijzen hebben duidelijk veel invloed op onze samenleving. Centrale banken blijven zo lang dat nodig is inzetten op het verlagen van de inflatie en dat voelen we duidelijk in onze economie. Het leidt tot een aantal belangrijke aandachtspunten voor dit jaar.
De hoge inflatie raakt sommige groepen in de samenleving onevenredig hard en de roep om overheidssteun voor deze groepen is begrijpelijk. Maar tegelijkertijd kost deze steun geld, en een te ruim begrotingsbeleid zou de inflatie bij de huidige aanbodkrapte doen stijgen en het lastiger maken voor de centrale bank om de inflatie naar beneden te krijgen. Het is daarom belangrijk dat financiële steun van de overheid gericht is op degenen die het hard nodig hebben, dat er een einddatum aan zit en dat de steun elders op de begroting wordt gecompenseerd.
Hogere lonen kunnen de pijn van het koopkrachtverlies als gevolg van de inflatie enigszins verzachten, met name in sectoren met een hoge arbeidsproductiviteit en winstgevendheid. Maar sectoren die erg te lijden hebben onder de hoge energieprijzen zijn mogelijk beter af met iets minder loonstijging. Volledige en automatische compensatie van prijzen door de lonen te verhogen zou het risico op het fenomeen van een loon-prijsspiraal doen toenemen. Dit kan de inflatie nog meer doen toenemen en is daarom hoe dan ook niet verstandig.
Dat de lonen niet al eerder substantieel stegen is gezien de tekorten aan arbeidskrachten opmerkelijk te noemen. De krapte is ook structureel, onder andere vanwege de vergrijzing, en zal ondanks de verwachte groeivertraging van de economie dus niet verdwijnen. Het tekort aan personeel dreigt de ambities op het terrein van woningbouw en verduurzaming te belemmeren. Wie installeert de zonnepanelen en de warmtepompen? Personeelstekorten brengen ook veel ondernemers in een lastig parket.
Om het tekort aan arbeidskrachten het hoofd te bieden is een brede aanpak nodig. Bijvoorbeeld door slimmer en efficiënter te werken. Maar ook door het aantrekkelijker te maken om meer uren te werken. Hiervoor is een rol weggelegd voor de overheid, werkgevers en werknemers.
De oorlog in Oekraïne is nog niet ten einde en de ontwikkeling van energieprijzen blijft een belangrijke en onzekere factor die grote invloed kan hebben op onze economie. Hoge energieprijzen geven burgers en bedrijven prikkels om duurzamere keuzes te maken. Het kan hierbij gaan om simpele gedragsveranderingen, maar ook om omvangrijke investeringen in energie-efficiëntie. Het is belangrijk dat de hoge energieprijzen niet te veel gedempt worden door compenserende overheidsmaatregelen, want dan zou de prijsprikkel mogelijk verdwijnen en de verduurzaming vertragen. Dat is ongewenst omdat klimaatverandering onze welvaart in de meest brede zin van het woord behoorlijk kan ontwrichten. De tekorten aan materiaal en personeel vormen een groot obstakel bij het verduurzamen van onze energie-infrastructuur. Verduurzamen kan alleen wanneer deze problemen worden aangepakt.
Het is een onzekere tijd. Des te belangrijker is het om de economische tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen te verkleinen en polarisatie tegen te gaan. Daarnaast zijn buffers bij de overheid en de financiële sector om eventuele klappen op te vangen van groot belang. Voor Nederland als kleine en open economie geldt hierbij ook nog eens dat wij alleen maar floreren wanneer het ook Europa en de rest van de wereld goed gaat. De toekomst van Nederland ligt in Europa. Niet alleen vanwege de oorlog en onze veiligheid, maar ook vanwege onze economische welvaart nu en in de toekomst.
Dit artikel is gebaseerd op ons jaarverslag.
Een kalme start is er niet bij voor het nieuwe kabinet. Er liggen belangrijke kwesties te wachten om opgelost te worden. In onze podcastserie komen ze een voor een aan bod, zo ook de krappe arbeidsmarkt.
Lees meer De vier grote dilemma’s voor een nieuw kabinet
De arbeidsmarkt dreigt vast te lopen. Er is veel werk, maar er zijn weinig mensen. En dat probleem lijkt de komende jaren alleen maar groter te worden. Dus moet er iets gebeuren. Maar wat? En gaat Artificial Intelligence hierbij helpen?
Lees meer De arbeidsmarkt: veel werk, weinig mensen
De Nederlandse economie heeft zich weerbaar getoond in een omgeving van hogere rentes. De risico’s voor de financiële stabiliteit zijn door de daling van de inflatie minder acuut, maar nog steeds duidelijk aanwezig, zo constateerde het Financieel Stabiliteitscomité (FSC).
Lees meer FSC: “Geo-economische fragmentatie vormt risico voor Nederlandse economie en financiële stabiliteit”
Het gaat goed met de Nederlandse economie en financiële sector, dat concludeert het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Ook loopt Nederland wereldwijd voorop in het toezicht op klimaatgerateerde risico’s.
Lees meer IMF: Nederlandse economie en financiële sector staan er goed voor
