Terugblik: topeconoom Paul Krugman in De Nieuwe Schatkamer bij DNB

Dat er economen bij De Nederlandsche Bank rondlopen verbaast niemand. Maar als een van die economen Paul Krugman heet, ziet de ontvangstruimte van het hoofdkantoor van DNB er voor eventjes uit alsof er een concert van Taylor Swift aan de gang is. Honderden geïnteresseerden, zowel ván de bank als daarbuiten, kwamen maandagavond naar het auditorium van DNB om Krugman te horen spreken.

Kort na acht uur kreeg de 72-jarige Amerikaan de microfoon. Hij stelde zich voor aan moderator Marcia Luyten en zei daarbij nog wat aardige dingen over Nederland. Zelfs de fietsers die hem en zijn vrouw in Leiden meermaals de stuipen op het lijf joegen met hun gezwier en gerinkel, kregen een compliment.

Maar als Luyten hem het podium geeft, drukt Krugman, die in 2008 een Nobelprijs voor Economie ontving voor zijn bijdrage aan het vak, flink het gaspedaal in. De wereld staat in brand en er moet een hoop besproken worden. In de Verenigde Staten werd die middag Charlie Kirk begraven. Conservatief beroepsdebater Kirk werd begin september tijdens een bezoek aan een universiteit in Utah doodgeschoten. ‘Geen politieke moord, zeker niet’, zegt Krugman. ‘Wel extreem zorgwekkend.’

Man, werkloos, uitzichtloos

Het publiek houdt de adem in. Een enkeling onderdrukt een kuchje, buiten klinkt de bel van een tram, verder is het muisstil in de zaal. De econoom zegt zich te verbazen over de ontwikkelingen in de VS. Hij heeft het over de autoritaire neigingen van de huidige regering, de agressie en het wantrouwen dat de politieke bewegingen uiteendrijft en de ogenschijnlijke gedweeheid waarmee Amerikanen het allemaal over zich heen laten komen.

Tegelijkertijd verbaast het hem niet. Volgens hem was er al jaren een vruchtbare voedingsbodem voor de op wrok en woede gedreven politiek van dit moment. Die bodem bestaat volgens hem voornamelijk uit jonge mannen zonder uitzicht op werk of een zelfstandig eervol bestaan. Ze wonen in de voormalige industriële steden en regio's in het midden van de VS waar geen werk meer is omdat de productie naar lagelonenlanden is verplaatst. Dat zijn de Trump-stemmers.

Geld is macht

Wat moet een econoom met dit soort bespiegelingen, kan je je afvragen. Het antwoord is eenvoudig: politiek beïnvloedt de economie en andersom. De wisselwerking is evident, zegt Krugman. In de donaties die republikeinen van rijke ondernemers ontvingen in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen van vorig jaar. Je zag het in de ooit zo innige vriendschap tussen Elon Musk en Trump. Met geld koop je anno 2025 invloed en macht.

Het politieke bestel in Washington accepteert dit en dat toont volgens hem een nog groter probleem aan: als meer geld meer macht oplevert, ontstaat er iets wat we een ‘oligarchie’ noemen. Die term associeerden we jarenlang met Rusland, waar rijke ondernemers macht konden inkopen en straf konden afkopen en waar willekeur overheerste. In een semi-dictatuur als Rusland is dat slecht genoeg, maar als oligarchen in een democratie de overhand krijgen, wordt het voor iedereen gevaarlijk.

Van democratie naar totalitair

Democratieën worden gekenmerkt door een groot en daadkrachtig overheidsapparaat. Als dat apparaat zich zonder verantwoording tegen burgers kan keren en enkel nog de belangen van machtige individuën dient, beland je in een totalitair systeem zoals we dat in het Duitsland van de jaren dertig van de vorige eeuw zagen ontstaan. Wat volgde, behoeft geen verdere uitleg.

De zaal blijft stil terwijl Krugman zijn betoog afmaakt. We hoeven onze hoop nog niet te verliezen. Het Westen waarin de meesten van zijn toehoorders en hijzelf opgroeiden is nog te redden, als we een paar dingen doen. Ten eerste moeten we de concentratie van vermogen bij individuën en bedrijven tegenhouden. Ultrarijken zoals Musk, Amazon-baas Jeff Bezos en Oracle-topman Larry Ellison, hoeven niet nóg rijker te worden.

Laat je niet treiteren, Europa

Voor zijn tweede punt richt hij zich direct tot het publiek. ‘Europa moet zich niet laten treiteren door Washington.’ Hij zegt het op subtiele maar gedecideerde toon en wijst op de cijfers: de economie van de Europese Unie is 85% van de Amerikaanse economie, bijna net zo groot. Nog geen 4% van alles wat de EU exporteert gaat naar de VS. ‘Je hebt geen enkele reden om alles maar klakkeloos aan te nemen van wat ze zeggen in Washington.’ Er klinkt opgelucht gegniffel.

Marcia Luyten neemt na een halfuurtje plaats op het podium naast Krugman, wiens openingsrede eropzit. Luyten wil weten wat hij vindt van de huidige politieke patstelling in Frankrijk, die tussen president Emmanuel Macron en de rest van het land. Maar ook of hij hoopvol is voor politici die drastische economische, sociale en ecologische maatregelen willen nemen om de wereld te redden, maar tegelijkertijd kiezers tevreden moeten houden. En of economische ongelijkheid populisme voedt.

Hoeveel uur heb je?

Krugman laat soms een zuchtje vallen als Luyten, of een van de toehoorders hem thema's voorleggen van zo'n groot kaliber. ‘Hoeveel uur heb je?’, zegt hij meermaals grappend voordat hij een antwoord formuleert.

Terug naar de vragen. Met Macron heeft hij te doen, maar hij denkt niet dat zijn poging om Frankrijk te hervormen onbegonnen is. ‘Hij moet moed tonen.’ Dat advies geldt voor alle politici en beleidsmakers, of die nu in Europa zitten of elders. Dat niet doen, betekent de weg vrijbanen voor extreme politieke bewegingen die baat hebben bij stagnatie en confrontatie.

Dan economische ongelijkheid. Dat is geen goede ontwikkeling en het is iets wat bestreden moet worden, vindt hij. Maar het is het groeiende verschil in inkomens tussen mensen en bevolkingsgroepen, dat mensen echt in de armen van extreme politieke denkbewegingen drijft, denkt hij. Inkomensongelijkheid voedt jaloezie en onderlinge afgunst tussen mensen en het leidt uiteindelijk ook weer terug naar vermogensongelijkheid, wat volgens hem het huidige politieke systeem vergiftigt.

De rol van de dollar

Krugman snijdt zware onderwerpen aan, maar verliest op geen moment zijn kalmte. Zijn stem klinkt bijna als die van de grootvader die zijn kleinkind voor het slapengaan voorleest. Dat houdt hij vast, ook als het publiek de kans krijgt om vragen te stellen en hem het vuur aan de schenen legt. Er komen vragen over de toekomst van onze democratie, de onafhankelijkheid van centrale banken en de rol van de dollar als de-facto wereldvaluta.

Op alles heeft Krugman een antwoord, al stelt het niet gerust. Wat de democratie betreft is hij duidelijk. Hij volgt met ingehouden adem de situatie in de VS, maar put ook hoop uit de eensgezindheid en voortvarendheid waarmee Europa zich volgens hem schikt naar de nieuwe wereldorde.

Centrale banken moet je wat hem betreft met rust laten. Doe je dat niet, dan tast dat hun geloofwaardigheid aan en die geloofwaardigheid is de basis onder een stabiele economie. Ook hier houdt hij angstvallig de ontwikkelingen in zijn eigen land in de gaten.

Over de rol van de dollar als 's werelds reservemunt is hij minder pessimistisch. Er is eenvoudigweg geen enkele andere valuta die de rol van internationaal smeermiddel kan overnemen, zelfs niet de euro. Politici in Washington moeten ‘het echt, echt heel goed verprutsen wil je mensen zover krijgen dat ze de dollar niet meer gebruiken. Zover is het volgens mij nog lang niet.’ En op die noot sluiten we de avond toch nog hoopvol af.