Amsterdam en De Nederlandsche Bank: een verweven geschiedenis

Goedemorgen allemaal! Welkom in ons nieuwe gebouw. Aan het Frederiksplein. In Amsterdam.

Weer terug waar we horen te zijn, maar dan wel duurzamer, energiezuiniger en nog iets meer deel van onze omgeving, van onze stad.

Want, toen jullie vandaag hiernaartoe fietste, tramden of treinden, hebben jullie je toen afgevraagd waarom DNB in Amsterdam staat?

Het antwoord op die vraag ligt in de geschiedenis van Amsterdam.

In een belangrijk deel van die 750 jaar die we dit jaar vieren.

Want Amsterdam was – en is nog steeds – een stad van handel en kooplieden, van vrijdenken en innovatie, maar ook van risico's en crises.

En de geschiedenis van Amsterdam laat zien dat dat geen kenmerken en eigenschappen zijn die elkaar uitsluiten.

Russel Shorto gaf zijn boek over de geschiedenis van Amsterdam niet toevallig de ondertitel ‘Geschiedenis van de meest vrijzinnige stad ter wereld’.

Maar hij schrijft ook: “Het geniale van Amsterdam lag vooral in het erkennen en oplossen van het probleem waarmee de aankomende consumentencultuur van Europa werd geconfronteerd, namelijk dat het leven ontstellend onvoorspelbaar was.” Einde citaat.

Volgens Shorto was de “verbijsterende opkomst van Amsterdam” het gevolg van dat besef.

Dus toen Koning Willem I in 1814 besloot een centrale bank op te richten, was de keuze voor Amsterdam heel logisch.

Hier lag de kennis, hier zaten de handelaren, hier was het netwerk.

En zoals Den Haag – toen al – handelde in beleid en wetgeving en Rotterdam in schepen en goederen, handelde Amsterdam in geld, goud en aandelen.

Hier wisten ze niet alleen alles over geld, maar ook over veiligheid: het belang van vertrouwen en de rol van instituties in het bouwen van een stabiel financieel systeem.

DNB was overigens niet de eerste stap op weg naar veiligheid, vertrouwen en stabiliteit, maar de tweede.

De eerste stap was de oprichting van de Amsterdamse Wisselbank in 1609, de voorloper van de latere en moderne centrale banken en de basis van wat wij nu kennen als monetair beleid.

Alleen al in Amsterdam waren in die tijd zo’n 371 zilveren en 505 gouden munten in omloop, en waren er handelsbetrekkingen met vrijwel de hele toen bekende wereld.

De Wisselbank was een briljante innovatie: ze bracht rust, reinheid en regelmaat in die lucratieve maar chaotische wereld en werd het kloppend hart van de internationale handel.

Hoe deden ze dat?

Door munten te keuren en te wegen, maar vooral door de introductie van een puur boekhoudkundig geldsysteem: handelaren konden hun munten inwisselen voor bankgeld oftewel fiatgeld, geld zonder directe dekking in fysieke munten.

Handelaren konden geld storten, kregen kredietlijnen, en transacties werden onderling verrekend.

Dit ‘bankguldensysteem’ was zo betrouwbaar dat mensen bereid waren een premie, de zogeheten agio, te betalen om ermee te kunnen werken.

Zo maakten ze het geldverkeer veiliger en voorspelbaarder en werd vertrouwen de nieuwe munteenheid.

Maar dat vertrouwen was niet vanzelfsprekend.

Het kwam voort uit prudent beleid en integere bedrijfsvoering.

De Wisselbank hield de agio stabiel door slim te sturen op de geldhoeveelheid, een vroege vorm van monetaire beleid.

Zolang de bank zich aan haar mandaat hield – stabiel geld uitgeven, zonder onnodige risico’s – bloeide het systeem.

Toch ging het uiteindelijk mis.

Toen de bank begon af te wijken van haar mandaat – met risicovolle leningen aan de VOC, waarmee het belang van de stad en de bank verstrengeld raakte – brokkelde het vertrouwen snel af.

Toen de VOC viel, viel ook de Wisselbank.

Dit verhaal laat een fundamentele les zien: financiële innovatie is belangrijk, maar zonder vertrouwen in de instituties, zonder prudent beleid stort het systeem in.

Precies daarom werd in 1814 De Nederlandsche Bank opgericht:  een centrale bank die onafhankelijk moest opereren

Een betrouwbaar instituut dat veiligheid, vertrouwen en stabiliteit moest – en moet - bieden.

Maar wat is er dan over van de vrijheid en vrijzinnigheid die ook in het DNA van Amsterdam zit?

Die geest van openheid en vrije handel die we 400 jaar geleden naar Nieuw Amsterdam – het huidige New York - exporteerden, zoals beschreven in een ander boek van Shorto. 

Maak je geen zorgen: die is er nog steeds.

Maar waar we de afgelopen eeuwen steeds beter in zijn geworden is het vinden van een balans tussen vrijheid en veiligheid, tussen innovatie en vertrouwen.

Al is dat soms even zoeken.

Dat zien we nu we weer te maken hebben met financiële innovaties, met een markt die overspoeld wordt met niet honderden maar duizenden nieuwe digitale munten, in de vorm van crypto’s, stablecoins en digitale valuta.

Allemaal nieuwe betaalmiddelen, vaak buiten de publieke sector en het toezicht om.

Aan DNB  - en AFM – de taak om te zorgen voor prudentieel toezicht, om criminaliteit en witwassen te voorkomen, om ons te weren tegen de gokkers en graaiers – waar Roel Jansen ons straks meer over zal vertellen.

Om te zorgen dat ook deze nieuwe aanbieders hun verplichtingen kunnen nakomen, zodat ook deze betaalmiddelen veilig en betrouwbaar zijn.

Voor consumenten en voor onze economie.

Die toezichtrol is niet altijd populair.

DNB - en AFM - worden door sommige nieuwe aanbieders gezien als rigide en té risicomijdend.

Regelmatig horen we pleidooien voor deregulering:, voor minder regels, meer vrijheid, minder toezicht.

Maar ook die discussie heeft een geschiedenis waar we van kunnen leren.

In de 17de eeuw was Nederland economisch een supermacht, maar militair en bestuurlijk kwetsbaar – met fatale gevolgen.

Die kwamen allemaal samen in het zogenaamde rampjaar 1672, toen Nederland door vier verschillende buitenlandse machten tegelijk werd aangevallen, de Republiek wankelde en een woedende menigte de gebroeders De Witt bloederig vermoordden, want iemand moest de schuld krijgen van alle ellende…

De Amsterdamse Wisselbank trotseerde deze chaos: het vertrouwen dat ze had opgebouwd bij haar klanten bleek tegen een flink stootje te kunnen en dat hielp om het land weer op orde te krijgen.

De les: na loslaten volgt vasthouden, na chaos verlangen we naar orde.

Dat is de pendule van de geschiedenis – tussen regels en vrijheid, tussen innovatie en stabiliteit.

Dat zagen we ook na de grote financiële crisis van 2008.

We hadden weer geleerd dat loslaten risico’s heeft, dus hebben we wereldwijd hard gewerkt aan strengere regels, betere buffers, en stevig toezicht.

En dat werk heeft zich uitbetaald.

Tijdens de pandemie, de Russische invasie van Oekraïne, de energiecrisis, en zelfs nu – met de spanningen rond handel en geopolitiek – is ons financiële systeem relatief stabiel gebleven.

Maar de pendule is weer in beweging, we horen weer de roep voor deregulering: maak het simpeler, laat de teugels vieren, laat de markt haar werk doen.

Maar door schade en schande, wordt men wijs, zo luidt het gezegde.

Het ideaalbeeld dat ik heb voor de rol van een centrale bank en toezichthouder, is dat ze beide bedient: innovatie en ondernemerschap, en tegelijkertijd ook stabiliteit en veiligheid.

DNB wil een financieel stelsel dat ‘schoon’ is en niet bijdraagt aan witwassen of terrorismefinanciering.

Maar ook een stelsel dat toegankelijk is voor iedereen.

En DNB wil een innovatieve financiële sector.

Maar ook een sector die veilig en betrouwbaar is.

In ieder geval, zoals Amsterdam, zo beschrijft Shorto, zichzelf uitvond en beeldhouwde, zichzelf overstroomde en indamde, zichzelf steen voor steen opbouwde om de plek te zijn waar alles voor iedereen beschikbaar was.

Dat is de plek waar wij ieder dag werken, waar we bewust of onbewust deel van zijn.

En waar wij, als een echt Amsterdams instituut, verder bouwen aan een stabiel financieel systeem, ook – juist – in een turbulente wereld.