De gevolgen van overheidsbeleid voor inflatie

In 2024 lag de Nederlandse inflatie met 3,2% boven de doelstelling van 2% voor prijsstabiliteit in het eurogebied en ook boven het eurozone-gemiddelde van 2,4%. Verwacht wordt dat deze trend de komende jaren aanhoudt (zie figuur 1). Hoewel Nederland momenteel een goede positie heeft om tijdelijke hogere inflatie te dragen, mag dit niet het nieuwe normaal worden. Blijft de inflatie namelijk langer hoog, dan kunnen inflatieverwachtingen stijgen, wat leidt tot hogere looneisen en prijzen, en op termijn de concurrentiepositie schaadt. Het is daarom belangrijk om te voorkomen dat deze verwachtingen zich in de economie vastzetten.

Het Europese monetaire beleid kan naar verwachting weinig bijdragen aan het omlaag krijgen van de relatief hoge Nederlandse inflatie. De ECB richt zich namelijk op de gemiddelde inflatie in het eurogebied, die naar verwachting vanaf dit jaar weer op het streefgetal van 2% zit. Om de Nederlandse inflatie omlaag te krijgen, is daarom gezamenlijke inspanning nodig van zowel de sociale partners als de overheid. De sociale partners hebben namelijk via loon- en winststijgingen impact op de binnenlandse inflatie, en de overheid via belastingen en overheidsuitgaven.

Impact van begrotingsbeleid op inflatie verschilt per maatregel

In een nieuwe analyse onderzoeken we welke overheidsmaatregelen de grootste impact op inflatie hebben en via welke kanalen de inflatie-effecten optreden. Figuur 2 toont het effect op inflatie van verschillende uitgavenverhogingen (links) en belastingverlagingen (rechts) met 1% bbp (ofwel circa 12 miljard euro). De inschattingen zijn gemaakt met ons macromodel DELFI.

Het effect op inflatie verschilt sterk per type maatregel. Zo hebben uitgaven die veel impact hebben op de arbeidsmarktkrapte, zoals het vergroten van de werkgelegenheid bij de overheid, een relatief sterk effect op inflatie. Ook maatregelen die de vraag naar binnenlandse goederen sterk stimuleren, zoals materiële overheidsconsumptie (zoals kantoorbenodigdheden en onderhoudskosten), leiden tot een relatief hoog inflatie-effect. Inkomensoverdrachten (zoals sociale uitkeringen) hebben een gematigder effect doordat deze gedeeltelijk worden gespaard. Voor investeringen is het effect beperkt doordat deze voor een relatief groot deel uit import bestaan en daarnaast de productiecapaciteit vergroten, wat een drukkend effect heeft op inflatie.

Aan de belastingkant springt vooral het effect van de indirecte belastingen (zoals de btw en accijnzen) in het oog. Dit soort belastingen hebben een groot onmiddellijk effect op de prijzen. Directe belastingen (zoals de loonbelasting) hebben een gematigder effect op inflatie. Dit komt voornamelijk doordat er twee kanalen tegen elkaar in werken. Enerzijds leidt een lagere loonbelasting tot lagere productiekosten en daarmee tot lagere prijzen, maar anderzijds leidt een lagere loonbelasting ook tot hogere nettolonen en meer consumptie. Die hogere consumptie werkt juist prijsopdrijvend.

Bij de beoordeling van beleidsmaatregelen is het dus verstandig om rekening te houden met het verwachte effect op inflatie. Deze analyse ondersteunt daarmee een recent aangenomen motie in de Tweede Kamer die de regering verzoekt om de gevolgen voor de inflatie mee te wegen in haar financieel-economisch beleid  en biedt handvatten voor het inschatten van de inflatie-impact van verschillende beleidsmaatregelen.

Dit geldt zeker nu de economie in hoogconjunctuur verkeert, waardoor het inflatie-effect van de meeste maatregelen sterker is. Volgens onze modelschattingen is de impact van hogere uitgaven op inflatie circa 1,5 tot 2 keer zo hoog als in reguliere tijden. Ook het effect van belastingmaatregelen op inflatie is groter in hoogconjunctuur. Dit komt doordat in een krappe economie weinig extra productiecapaciteit is om de extra vraag naar goederen en diensten op te vangen, wat leidt tot sterkere prijsstijgingen. Door vast te houden aan trendmatig begrotingsbeleid wordt voorkomen dat er extra olie op het vuur wordt gegooid. Bovendien worden er zo buffers opgebouwd in goede economische tijden, die in slechte tijden worden ingezet voor economische stabilisatie.