Maar eerst dit. Witwassen is wijdverspreid, maar is het erg voor de gewone burger? Dit is toch vooral iets dat criminelen en opsporingsdiensten bezighoudt? Suzanne Visser zegt van wel. Visser is sleutelfunctionaris ‘strategic intelligence’ bij de opsporingsdienst van de belastingdienst (FIOD). ‘Iedereen ondervindt hier last van en ik ga dat illustreren met een voorbeeld'.
Snelle auto’s
Ze vertelt over een jongen uit Rotterdam, een tiener die met zijn school gestopt was omdat hij meende dat het zinloos was. Oudere jongens uit zijn buurt gingen allang niet meer naar school, zag hij. Zij verdienden geld met drugs. Ze droegen dure kleren, hadden mooie accessoires en reden in snelle auto's rond. ‘Voor hem was het duidelijk: misdaad loont, een schooldiploma halen en een normale carrière nastreven niet.’
Visser krijgt bijval van haar panelgenoot Liesbeth Goverse van het Financieel Expertisecentrum (FEC), een samenwerkingsverband van opsporingsdiensten en de financiële sector. ‘Door het drugsgeld wit te wassen, kunnen criminelen aan dat soort mooie spullen komen en zo loont misdaad in de ogen van sommigen.’ Misdaad ondergraaft een vreedzame samenleving en daarom moet witwassen stoppen.
Tientallen miljarden
Maar voordat dat zover is, is er nog een lange weg te gaan, blijkt al gauw. Presentator en DNB-toezichthouder Loes Wenink zegt dat er jaarlijks naar schatting voor €16 miljard aan crimineel geld het legale circuit in werd gesluisd. Het is een schatting op basis van cijfers uit de wetenschap.
Er valt een stilte die wordt doorbroken door een vraag uit het publiek. ‘Als er zoveel geld ieder jaar wordt witgewassen en als we het met z’n allen zo belangrijk vinden dat het ophoudt, wat gaat er dan verkeerd?’ Wenink kijkt naar het panel met experts, dat naast Visser en Goverse uit advocaat Jasper Fierens van Van Doorne en beleidsadviseur Dirk van Leeuwen van DNB bestaat.
Weken wachten op bank
Die laatste neemt het woord met de vaststelling dat ‘er zeker ruimte voor verbetering is.’ Hij vervolgt: ‘DNB denkt als toezichthouder op de banken, verzekeraars en pensioenfondsen continu met hen na over oplossingen.’ Dat is hard nodig, want met regels alleen kom je er niet, zegt Van Leeuwen. ‘Je moet ergens een lijn trekken tussen misdaadbestrijding en toegankelijkheid.’
Daarmee legt hij meteen de vinger op een zere plek, blijkt al gauw. ‘Mensen komen nu ontzettend moeilijk aan een bankrekening’, klinkt het vanuit de zaal. De bezoeker vertelt dat hij namens zijn stichting een account probeerde te openen bij zijn bank, maar dat dit ‘weken’ in beslag nam. Naar verluidt had de bank die tijd nodig om te controleren of hij geen terrorist of crimineel was. Om hem heen klinkt instemmend geroezemoes.
Kiezen tussen kwaden
‘Staat al dat controlewerk dat de banken moeten uitvoeren wel in verhouding?’, vraagt weer iemand anders. Wederom is het aan DNB’er Van Leeuwen om hierop te reageren. Volgens hem gebeurt het nu inderdaad te vaak dat banken te ver gaan bij de controle van klanten. Ze zouden hun middelen efficiënter en gerichter kunnen inzetten om misbruik van het systeem te voorkomen, denkt Van Leeuwen. ‘Hierover zijn we continu in gesprek met de sector.’
Tegelijkertijd is het ook een kwestie van kiezen tussen kwaden. Hij vergelijkt de bij tijd en wijle omslachtige anti-witwaspraktijk met de beveiliging op het vliegveld. ‘Hoeveel machinegeweren pak je met de irritante metaaldetector waar jij voor in de rij moet gaan staan? Waarschijnlijk geen enkele, maar het voorkomt wel dat een terrorist het in zijn hoofd haalt om te proberen er een aan boord van het vliegtuig te krijgen.’
Poortwachters
Jasper Fierens van advocatenkantoor Van Doorne, reageert. Hij zegt de frustratie uit het publiek wel te herkennen. Hij valt als advocaat onder de categorie ‘poortwachter van het financiële stelsel’. Dat betekent dat hij samen met zijn vakgenoten, financieel instellingen en nog een aantal dienstverleners zoals notarissen en accountants moet voorkomen dat zwart geld in het legale circuit belandt.
Met een knikje naar Van Leeuwen en Goverse zegt hij tegelijkertijd de toezichthouders te begrijpen die controleren of hij en zijn medepoortwachters hun werk integer doen. Poortwachters kunnen het systeem een stuk veiliger maken.
Neem vastgoed, een geliefd object onder criminelen die zwart geld in het reguliere circuit willen sluizen. Wie vastgoed wil kopen, kan dat in Nederland alleen doen met de handtekening van een notaris. Financiële instellingen, advocaten en accountants vervullen een vergelijkbare, onmisbare rol, zowel voor criminelen die zwart geld willen witten, als voor toezichthouders die dat willen tegengaan.
Lekken achterhalen
Poortwachters, regels, toezichthouders: het systeem lijkt waterdicht, maar de cijfers en de dagelijkse praktijk vertellen een ander verhaal. Geen van de panelleden heeft een sluitend antwoord daarop, maar dat er lekken zijn in het systeem lijkt een overmijdelijke conclusie. Aan opsporingsdiensten zoals de FIOD de taak om de lekken te achterhalen.
Die kan gaan speuren op basis van talloze signalen. Ze komen bijvoorbeeld van andere poortwachters die vermoeden dat iemand witwassen oogluikend toestaat. Banken die verdachte transacties melden bij het meldpunt van de Financial Intelligence Unit (FIU) zijn een andere belangrijk startpunt van een onderzoek.
Maar ook de buurtbewoner die zich afvraagt hoe zijn buurman aan zijn nieuwe, dure sportwagen komt en de belastingdienst belt kan voor opsporingsdiensten en de FIOD een aanleiding zijn.
Artificële intelligentie
De panelleden zijn het erover eens dat er nog genoeg ruimte is voor verbetering. Onschuldige consumenten zouden niet moeten mogen verzanden in ingewikkelde processen die zijn opgezet om criminelen te pakken. Tegelijkertijd kan dat laatste nog sneller, efficiënter en effectiever.
Wereldwijd doen banken en andere financieel dienstverleners dagelijks duizenden meldingen van mogelijke fraudesignalen. Voor mensen van vlees en bloed is het echter ondoenlijk om die allemaal op authenticiteit en validiteit te controleren.
Moeten we dan witwassen gewoon accepteren als maatschappelijk fenomeen, net zoals we hebben leren leven met fietsendiefstal? Zeker niet, vindt het panel. Er wordt volop aan oplossingen gewerkt. Technologie in de vorm van artificiële intelligentie (AI) kan in de toekomst soelaas bieden om dat speurwerk te stroomlijnen, zegt bijvoorbeeld Goverse van de FEC. 'Dat zou voor ons echt heel veel werk schelen’, vult Visser van de FIOD aan.
Geen reden voor wanhoop
Maar ze waarschuwt ook. ‘Er moet nog heel wat water door de Rijn stromen voordat we als opsporingsdienst AI kunnen inzetten.’ De taalmodellen denken nu nog te makkelijk in patronen. Dat kan discriminatie en oneerlijke framing in de hand werken. Bovendien moet de privacywetgeving danig op de schop, willen toezichthouders en opsporingsdiensten er gebruik van kunnen maken.
Betere internationale samenwerking is een ander aandachtspunt. Het gros van de witwasconstructies is grensoverschrijdend, precies met het doel om zoveel mogelijk ruis te creëren voor de veiligheidsdiensten. Als die op internationaal niveau goede afspraken maken en meer informatie met elkaar uitwisselen, zijn ook de witwasconstructies makkelijker op te rollen. ‘Dat is een zaak van de lange adem, maar het is zeker niet onmogelijk’, klinkt het.
Witwassen is nog lang niet de wereld uit, maar naarmate de kennis over het onderwerp, de ervaring met het fenomeen en de technologie die het kan helpen bestrijden zich blijven ontwikkelen, is er voor Liesbeth Goverse, Jasper Fierens, Dirk van Leeuwen en Suzanne Visser geen enkele reden om te wanhopen.
