Blog Maarten Gelderman - De wet van behoud van bureaucratie

Een econoom is een sociale wetenschapper die eigenlijk het liefst natuurkundige had willen worden. En dus produceren economen ijverig complexe wiskundige modellen en strak geformuleerde wetten. Die geven inzicht en helpen te voorspellen. Maar de Einstein onder de economen moet nog geboren worden en dus laten die modellen het net als het spannend wordt afweten. En die door economen bedachte wet, die is geen wet, want hij geldt niet altijd.

Reistijd

Dat zien de bedenkers vaak ook wel en dan krijg je de wet met een knipoog. Een mooi voorbeeld is de ‘wet van behoud van reistijd’ die door ruimtelijk economen is bedacht. Intuïtief zou je verwachten dat mensen met de komst van snellere verkeersmiddelen meer vrije tijd overhouden en minder tijd besteden aan woon-werkverkeer. Dat blijkt niet het geval. Snellere treinen en bredere snelwegen leiden ertoe dat mensen verder van hun werk gaan wonen of een baan verder van huis zoeken. De reistijd blijft gemiddeld gelijk. Daarmee is die snellere trein geen weggegooid geld. Met een mooier huis, en een leukere of beter betaalde baan zijn we wel degelijk beter af.

Typemachine

Ik moest aan deze wet terugdenken toen een collega mij onlangs een notitie van een van onze grootbanken liet zien. Het was een memo, in typemachineschrift, uit ongeveer 1990. Toen werd het eerste Bazels kapitaalakkoord ingevoerd en banken moesten hun leningen indelen in vier risicocategorieën. De bank beklaagde zich over de enorme bureaucratie die dit met zich meebracht. Het mainframe dreigde te bezwijken onder de rekencapaciteit die deze nodeloos complexe regelgeving met zich meebracht.

In de tussentijd heeft de gemiddelde smartphone meer rekenkracht dan een mainframe uit de jaren ’90 en draaien we voor dit soort berekeningen onze hand niet meer om. Is de inspanning die banken moeten leveren daarmee minder geworden? Ik vrees van niet. Toen we eenmaal aan vier risicocategorieën gewend waren en de complexiteit ook steeds gemakkelijker aankonden, ontstond vanuit de financiële sector zelf al snel de roep om met extra categorieën beter aan te sluiten op hun bedrijfsmodel. Tegenwoordig hebben we geen vier, maar tientallen verschillende risicocategorieën. Omgekeerd verwacht de samenleving door de toenemende technische mogelijkheden meer van de financiële sector en de toezichthouder. De lat komt hoger te liggen en dat leidt bijvoorbeeld weer tot extra rapportages.

Techniek

Bij hypotheken werken we tegenwoordig met vrij ruwe data waarop we zelf analyses kunnen uitvoeren. Het feit dat we zelf die analyses doen en gegevens niet meer uitvragen scheelt de sector werk. Ook hoeven we geen extra uitvraag te doen als onze informatiebehoefte verandert. Dat scheelt nog meer werk. Anderzijds leiden maatschappelijke ontwikkelingen ook tot nieuwe informatiebehoeften, bijvoorbeeld over duurzaamheid of het effect van sancties. Dat is dan weer meer werk voor ons en voor de sector.

Dat zal wel altijd zo blijven, de voordelen van technische vooruitgang worden gebruikt om in nieuwe behoeften van de samenleving te voorzien. Met gepaste trots en enige schaamte – stiekem hopen we allemaal dat met een snellere trein de reistijd afneemt – presenteer ik dan ook mijn eigen wet: de wet van behoud van bureaucratie.