Lenen is duurder. Wat zijn de gevolgen?

In het afgelopen anderhalf jaar zijn wereldwijd de rentes flink omhooggegaan, als gevolg van renteverhogingen van de Europese Centrale Bank (ECB) en andere centrale banken. Geld lenen bij een bank, bijvoorbeeld voor een hypotheek, kost hierdoor een stuk meer. Aan de andere kant krijgen we ook weer wat rente op ons spaargeld. Dit merken we direct.

Er zijn ook gevolgen van stijgende rentes waar we indirect iets van merken. Voor bedrijven is het bijvoorbeeld ook duurder om geld te lenen voor investeringen en dat merken we uiteindelijk aan de prijs van hun producten. Ook de overheid moet meer betalen voor leningen. Dat betekent dat de schuld oploopt en er minder geld is voor andere zaken. En dan zijn er ook beleggers die veel merken van hogere rentes.

Door de hogere rente zit onze economie in een verandering waarin geld lenen voor allerlei partijen niet langer ‘gratis’ is. Wat zijn die gevolgen voor al die partijen precies?

De rente omhoog, waarom ook alweer?

Maar eerst: hoe komt het dat de rente een stuk hoger is dan pak ‘m beet een anderhalf jaar geleden? Dat komt vooral omdat centrale banken de rente in die periode stapsgewijs hebben verhoogd, om zo de inflatie onder controle te krijgen. Dat laatste is de belangrijkste taak van centrale banken. Een te hoge inflatie leidt door snelle prijsveranderingen tot grote onzekerheid. En dat willen centrale banken voorkomen.

Een hogere rente is een belangrijk instrument om de inflatie naar beneden te krijgen. Als de rente namelijk hoger is, wordt het interessanter geld te sparen en niet uit te geven. En als we minder uitgeven, dan is er dus minder vraag naar producten. En als er minder vraag is, dan stijgen prijzen vanzelf minder hard: een lagere inflatie dus.

Het doel is dus om de economie iets minder hard te laten draaien, zodat we allemaal wat minder uitgeven en de inflatie naar beneden gaat.

Hoge inflatie speelt niet alleen in Nederland. Wereldwijd hebben centrale banken, zoals de ECB, de Amerikaanse Federal Reserve en de Bank of England, de rente verhoogd om de inflatie te beteugelen. En de gevolgen daarvan die we nu in Nederland zien, zien we op heel veel plekken in de wereld.

Huishoudens

Wat zijn die gevolgen precies? Die merken we in het dagelijkse leven. Als je nu een hypotheek afsluit, moet je een stuk meer rente betalen dan bijvoorbeeld een jaar geleden. En voor sommige mensen die al eerder een hypotheek hebben afgesloten, loopt de rentevaste periode nu of binnenkort af. Zij moeten een nieuwe hypotheek tegen een vaak hogere rente afsluiten – herfinancieren heet dat. De komende twee jaar loopt voor 13 procent van de mensen met een hypotheek de rentevaste periode af. Voor sommige mensen zullen de maandlasten hierdoor omhooggaan.

Aan de andere kant zien we de rentes op spaargeld juist stijgen. Voor het eerst in lange tijd levert het weer wat op om geld te sparen. Toch valt vooral op dat de spaarrente lang niet zo snel stijgt als de hypotheekrente. Zeker als je bedenkt dat banken inmiddels 4 procent rente ontvangen op het geld dat ze bij centrale banken stallen, dan steekt iets meer dan 1 procent rente op spaargeld daar schril bij af. Hoe kan dit?

Twee kanten van de balans

Daarvoor moet je kijken naar de twee kanten van de balans van een bank. Aan de ene kant staan hypotheken die de bank heeft uitgegeven. De bank vraagt hiervoor de hypotheekrente als vergoeding. Aan de andere kant staat het spaargeld dat we bij de bank neerzetten waarvoor de bank rente betaalt aan ons.

Banken wijzigen de spaarrente in mindere mate dan de hypotheekrente. Dit komt doordat banken alleen op nieuwe hypotheken een hogere rente krijgen. De rente op bestaande hypotheken - veruit het grootste deel van alle hypotheken die banken hebben uitgegeven, is vaak voor een langere periode vastgezet. Op die hypotheken ontvangt de bank dus nog geen hogere rente. De hogere inkomsten komen dus alleen uit de nieuwe hypotheken.

Op spaargeld ontvangen de meeste mensen juist een variabele rente, dat wil zeggen dat je het meteen merkt als de rente wordt verhoogd. Als de rente op spaargeld stijgt, geldt dat voor vrijwel al het spaargeld.

De bank moet dus uiteindelijk over een groot deel van het spaargeld meer rente betalen, terwijl het alleen over een klein deel van de hypotheken meer rente ontvangt. Daarom stijgen hypotheekrentes harder dan spaarrentes.

Uiteindelijk maken banken zelf een afweging hoe de verhouding tussen de hoogte van de spaar- en hypotheekrente is. Daarom zal de ene bank een hogere rente op spaargeld bieden dan de andere. En het is aan klanten om te bepalen bij welke bank ze het meest tevreden zijn.

Bedrijven

Ook voor bedrijven is de hoogte van de rente van groot belang. Bedrijven doen investeringen in bijvoorbeeld machines of automatisering om een grotere productie te leveren of goedkoper te produceren. De meeste bedrijven hebben niet genoeg geld in kas om zulke investeringen zelf te kunnen betalen. Daarom lenen ze bij de bank. Als de bank een hogere rente vraagt, dan worden de kosten van de investering ook hoger. Het bedrijf kan dan afzien van de investering of de hogere kosten accepteren en die bijvoorbeeld doorberekenen in de prijs van de producten. Maar een hogere prijs betekent mogelijk ook minder klanten.

Daarnaast spelen de looptijden van leningen een rol. Net als bij hypotheken, sluiten bedrijven leningen af voor een langere periode tegen een vaste rente. Als die periode afloopt, zal er een nieuw, hoger rentetarief worden berekend. Voor maar liefst 56 procent van alle bedrijfsschuld in Nederland is ergens in de komende twee jaar een herfinanciering nodig. Voor bedrijven kan dit een extra kostenpost betekenen.

Banken

Veel huishoudens en bedrijven zullen dus de komende jaren rekening moeten houden met hogere kosten voor hun leningen. Vooral banken zullen dit scherp in de gaten moeten houden. Er is namelijk ook een hogere kans dat de leningen niet meer terugbetaald kunnen worden omdat mensen of bedrijven de gestegen kosten niet meer kunnen betalen.

Om dat op te kunnen vangen, is het verstandig als banken wat meer geld achter de hand houden, bijvoorbeeld door de winst die ze maken op hogere rente als financiële buffer te houden en niet uit te keren aan hun aandeelhouders.

DNB betaalt rente aan banken

Door de hogere rente, krijgen banken ook rente vergoed voor het geld dat ze stallen bij centrale banken. Dat zit zo: Het geld dat banken niet kunnen of willen uitlenen, zetten ze bij de centrale bank neer, bij DNB. Toen de rente heel laag was, betaalde DNB ook weinig. Sterker nog: de rente was heel lang negatief en toen moesten banken DNB geld betalen om hun geld bij ons te stallen.  Maar nu de rente van de ECB flink hoger is, moet DNB veel meer betalen aan commerciële banken.

Overheden

Ook overheden zijn gevoelig voor rentestijgingen, omdat overheden veel geld lenen. Je hoort vaak de term ‘staatsschuld’. Dat drukt uit hoeveel een overheid in totaal heeft geleend in verhouding tot de omvang van de economie. Nederland heeft eind 2022 bijvoorbeeld een staatsschuld van 50% procent. Ter vergelijking: de Duitse schuld is 66% procent en de Amerikaanse 122% procent. In Europa hebben vooral Italië en Griekenland hoge schulden.

De meeste schulden die overheden aangaan, zijn ‘staatsobligaties’. Dat zijn leningen die de overheid zelf uitgeeft voor een bepaalde tijd met een bepaald rentepercentage. Er was een lange tijd dat de Nederlandse overheid vrijwel geen rente hoefde te betalen. En er zijn momenten geweest dat de rente zelfs negatief was: toen kreeg de overheid rente voor een lening in plaats van andersom. Inmiddels is het weer zo dat de overheid rente moet betalen, voor een tienjaarslening betaalt de overheid nu bijvoorbeeld 2,8 procent rente.

Hoe hoger de rente op staatsobligaties, hoe meer de overheid moet betalen en hoe minder er uitgegeven kan worden aan andere dingen. Overheden die hoge schulden hebben, zullen dus ook meer gaan merken van hogere rentes. En dat kan behoorlijk ingrijpen op de begroting van die landen. In Nederland is de staatsschuld relatief laag. Toch moeten we ook hier opletten. Als we op de huidige koers doorgaan, dan komt de staatsschuld van Nederland op den duur ook boven de Europese norm van 60 procent, zo concludeerde onlangs een belangrijke commissie die zich met de houdbaarheid van het Nederlandse begrotingsbeleid bezighoudt. Die commissie adviseert de regering dan ook om de koers te wijzigen en minder geld uit te geven.

Banken en overheden sterk verweven

Hier komt nog een complicatie bij. Overheden en banken zijn best van elkaar afhankelijk. Een deel van de staatsobligaties die overheden uitgeven, worden namelijk gekocht door banken als investering. In bijvoorbeeld Italië hebben banken 20 procent van de Italiaanse staatobligaties in handen. Met stijgende rentes worden die obligaties minder waard. En dat kan tot grote verliesposten leiden. Omgekeerd zijn overheden weer gevoelig voor financiële problemen bij banken. Als die in de problemen komen, dan wordt gekeken naar de overheid. Door deze afhankelijkheid kan een negatieve wisselwerking tussen overheden en banken ontstaan.

Beleggers

De laatste groep die we hier noemen, die veel met stijgende rentes te maken hebben, zijn de beleggers. Dat klinkt misschien ver van je bed, maar grote kans dat je zelf bij een pensioenfonds zit. Nederlandse pensioenfondsen zijn grote beleggers, samen goed voor bijna 1.500 miljard euro aan beleggingen. Via jouw pensioenfonds beleg jij dus ook.

Omdat geld sparen jarenlang eigenlijk niets opleverde, gingen beleggers op zoek naar andere manieren om rendement op hun beleggingen te krijgen. Ze gingen bijvoorbeeld meer beleggen in staatsobligaties van landen die er niet zo goed voorstaan, in bedrijven met een minder goede reputatie of in vastgoed. En omdat ze dat allemaal deden, gingen de prijzen daarvan flink omhoog. Omdat sparen nu weer interessant aan het worden is, zijn deze risicovollere investeringen inmiddels minder interessant. En dat kan leiden tot een prijsdaling en dus tot verliezen voor beleggers die nog wel deze risicovollere investeringen hebben.

Commercieel vastgoed

Een categorie waar deze prijsdaling ook speelt is commercieel vastgoed. Commercieel vastgoed zijn bedrijfspanden, zoals winkels, horeca, kantoren en fabrieken, en woningen die in handen zijn van investeerders en die worden verhuurd aan personen of bedrijven. Pensioenfondsen, banken en verzekeraars investeren direct of via tussenpartijen in commercieel vastgoed. Samen hebben ze er zo’n 360 miljard euro in zitten.

Op dit moment staat deze markt onder druk. De waarde van commercieel vastgoed steeg jarenlang, maar is nu aan het dalen. Dat komt vooral door de gestegen rente. Het meeste vastgoed wordt namelijk aangeschaft met geleend geld. Voor die leningen moet nu een hogere rente betaald worden. Daarnaast zijn de bouwkosten van vastgoed gestegen. Door de hogere rentekosten en bouwkosten daalt het rendement voor investeerders en neemt het aantal investeringen af. Ook zorgen blijvende veranderingen in ons gedrag, zoals de toename in online winkelen en thuiswerken, voor minder vraag en daarmee minder rendement van commercieel vastgoed. Hierdoor dalen de prijzen van commercieel vastgoed.

Waarom dan toch de rente verhoogd?

Een hogere rente heeft dus veel gevolgen voor onze economie en voor ons allemaal. En toch besloot de ECB de rente te verhogen om de inflatie te bestrijden. Waarom is hoge inflatie erger dan waar mensen nu met de hoge rente tegenaan lopen? Hoe kun je zoiets afwegen? En, kijkend naar het grotere plaatje, wat zijn de grootste risico’s voor onze economie die hierin schuilen? In de video bovenin deze tekst geeft Klaas Knot antwoord op deze vragen.