Interview Klaas Knot in de Volkskrant

DNB-baas Knot: ‘Mij bekruipt steeds vaker de vraag of ons belastingsysteem nog wel het algemeen belang dient’

De belastingen, de betonfundering van de staat, zijn dringend toe aan een renovatie. Dat zegt DNB-president Klaas Knot. ‘De boodschap van ons belastingstelsel is dat niet arbeid, maar vooral vermogen loont.’

De belangrijkste taak van een centrale bankier, wordt wel gezegd, is om zich voortdurend over van alles en nog wat zorgen te maken. ‘Herkenbaar’, zegt Klaas Knot (57), president van De Nederlandsche Bank, in zijn ietwat kale werkkamer aan de Amsterdamse Spaklerweg. Knot en consorten zitten midden in een verhuizing. In 2025 keren de hoeders van het bankwezen na vijf jaar afwezigheid terug naar het gerenoveerde hoofdkantoor aan het Frederiksplein.

‘Het lijkt hier wel een verlaten ziekenhuis’, gniffelt Knot. Het meeste DNB-personeel werkt tijdens de verhuismaand december vanuit huis. In de entree van het tijdelijke onderkomen zijn de letters die samen ‘De Nederlandsche Bank’ vormen inmiddels van de muur gehaald. Ook het videoscherm in Knots kantoor, bedoeld voor videovergaderingen met zijn Europese ambtgenoten, zit al in een verhuisdoos, evenals de schilderijen.

Een van de zaken die Knot momenteel zorgen baren – behalve, om maar wat te noemen, de inflatie, het begrotingstekort, de vergrijzing, het klimaatprobleem of onze lage productiviteitsgroei – is het Amerikaans-Chinese handelsconflict. Aankomend president Trump dreigt China met strafheffingen van 60 procent op alle Chinese import, en Europa met heffingen tot wel 20 procent.

Op hun beurt dreigen China en de EU met represailles. Daarmee is een oude tegenstelling, die tot aan de Tweede Wereldoorlog bijna zo bepalend was als die tussen kapitalisme en communisme, weer helemaal terug, constateert Knot: vrijhandel versus nationalisme.

‘Ik ben net terug uit Beijing, waar ik als voorzitter van de Financial Stability Board was uitgenodigd door president Xi Jinping, samen met de hoofden van negen andere internationale organisaties. Xi heeft ons daar zijn visie op de Chinese economie verteld, maar ook duidelijk de indruk achtergelaten dat China voorbereid is op alles wat er vanuit de VS hun kant op zou kunnen komen. Zonder het te willen dramatiseren, maar er is natuurlijk een serieuze kans op een handelsoorlog. En dat is voor een open economie als Nederland een slechte zaak.’

Als Trump een tariefmuur rond de VS metselt, zal het export-afhankelijke China ter compensatie mogelijk meer spullen op de Europese markt dumpen, wat funest is voor Europa’s industrie, vreest Knot. ‘Voor China is het cruciaal dat zij kunnen blijven exporteren, dat hebben ze nodig om uit de deflatie te komen en hun binnenlandse economie te transformeren. Die was veel te gericht op vastgoed – men bleef maar bouwen, bouwen, bouwen – met hoge schulden als gevolg. Als de VS handelsbelemmeringen opleggen, is er dus een kans dat de Chinezen hun spullen in Europa tegen lagere en lagere prijzen gaan aanbieden. Dat zien we al gebeuren op de staalmarkt. Op die manier exporteert China zijn deflatie als het ware naar ons.’

Een van uw andere zorgen is het belastingsysteem. Einstein zei ooit: ‘Het moeilijkste ter wereld om te begrijpen is de inkomstenbelasting.’ Dat geldt zeker voor het Nederlandse belastingstelsel, met al zijn toeslagen en fiscale uitzonderingen. Wat maakt het zo ingewikkeld?

‘Ons belastingstelsel is toe aan een ingrijpende hervorming. In de loop der jaren zijn er zo veel uitzonderingen gemaakt voor bepaalde groepen, dat mij steeds vaker de vraag bekruipt of ons belastingsysteem nog wel het algemeen belang dient. Is het doel nog steeds om zo veel mogelijk belastinggeld op te halen tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten, omdat er nu eenmaal publieke diensten mee moeten worden gefinancierd? Of zijn belastingen zo langzamerhand een optelsom van allerlei deelbelangen die politiek gewoon goed vertegenwoordigd zijn?’

Knot doelt bijvoorbeeld op het feit dat inmiddels 8 miljoen Nederlanders afhankelijk zijn van een toeslag, op 14,6 miljoen volwassenen. En op de liefst 116 fiscale privileges – aftrekposten, vrijstellingen en kortingen – voor burgers en bedrijven: de hypotheekrenteaftrek, de innovatiebox, de verlaagde btw voor bloemen, de landbouwvrijstelling, de lagere motorrijtuigenbelasting voor bestelbusjes.

Deze privileges maken het weliswaar leuker voor de bevoordeelde belastingbetalers, maar niet makkelijker voor de schatkist. Het ministerie van Financiën concludeerde dat een groot deel ervan inefficiënt, achterhaald of zelfs schadelijk is.

‘Voor 85 procent van de regelingen kan niet worden aangetoond dat ze bijdragen aan het doel waarvoor ze ooit zijn opgetuigd’, zegt Knot. ‘Die 85 procent komt neer op ruim 50 miljard euro belastinggeld!’

Van elke 8 euro belastinggeld, is er dus voor grofweg 1 euro geen goede rechtvaardiging. Let wel: die ruim 50 miljard euro staat gelijk aan bijna de hele onderwijsbegroting.

‘Om maar iets te noemen inderdaad. En die 50 miljard euro moet ergens anders worden opgehaald. Daarmee raken we aan een ander probleem: inkomstenbelasting. In Nederland wordt relatief meer geld opgehaald via inkomstenbelasting dan elders, en minder via vermogensbelasting. Geen enkel ander Oeso-land heeft zo’n lage lastendruk op vermogens als Nederland. Dat is niet houdbaar, gezien de vergrijzing en de arbeidskrapte.’

Aan welke fiscale regeling ergert u zich het meest?

‘Dan wil ik toch nog maar eens de hypotheekrenteaftrek noemen. In een woningmarkt waar het huizenaanbod zo rigide is, zal elke vorm van vraagstimulering, zoals de hypotheekrenteaftrek, tot hogere huizenprijzen leiden. Dit maakt de toegankelijkheid van de woningmarkt alleen maar problematischer.’

Bovendien betalen huurders mee aan de hypotheekrenteaftrek van huizenbezitters.

‘Ja. Hoewel je het de politiek natuurlijk niet kunt ontzeggen om bepaalde ideologische keuzes te maken, is dit wel een heel moeilijk uit te leggen keuze. En ook een nogal dure keuze, waarmee meer dan 10 miljard euro is gemoeid.’

Als alleen al de voordeeltjes voor huizenbezitters worden afgeschaft, dan kan het lage tarief in de inkomstenbelasting voor iedereen met 1,5 procentpunt omlaag, berekende Financiën.

‘Bijvoorbeeld ja. Kijk, het adagium van het kabinet is dat werken moet lonen. Maar de boodschap van ons huidige belastingstelsel is eigenlijk dat niet arbeid, maar vooral vermogen loont.’

‘Het geld dat we besparen met een hervorming zouden we wat mij betreft moeten gebruiken om de belasting op arbeid te verminderen. Want de stevigste prikkel aan mensen om meer te gaan werken is de inkomstenbelasting verlagen. We kennen allemaal wel mensen die zeggen: ‘Waarom zou ik van 24 naar 32 uur gaan? Dan lever ik zo veel geld in qua toeslagen dat ik er niks beter van word’. Het is hoognodig om dat te veranderen.’

Uw kritiek is niet nieuw. Er zijn over dit thema de voorbije twintig jaar genoeg rapporten en adviezen verschenen om de wanden van jullie nieuwe kantoor mee te behangen. Waarom gebeurt er zo weinig?

‘Nou, dat betreur ik natuurlijk. Ik had liever gezien dat dit probleem eerder was aangepakt. Maar de urgentie wordt alleen maar groter, dus ik zou zeggen: begin er zo snel mogelijk mee. Want je mag toch van politici verwachten dat ze de economie klaar willen maken voor de toekomst? Dat ze niet alleen bezig zijn met het oplossen van de problemen van vandaag, maar ook met de problemen van morgen?’

Maar neem bijvoorbeeld de verlaagde accijns voor kleine bierbrouwers, een privilege dat volgens Financiën al jaren geen enkel doel dient. In 2022 leek het te sneuvelen, tot de Tweede Kamer de afschaffing op aandringen van brouwers terugdraaide. Als zij al zo’n lobby op de been kunnen brengen, hoe moet dan ooit pak ’m beet de landbouwvrijstelling voor boeren worden afgeschaft?

‘Dit toont aan dat het niet werkt om steeds maar één klein dingetje te veranderen. Dan leg je de pijn bij één specifieke groep, zonder dat die ook maar enige compensatie krijgt. Je zag het ook bij de discussie over de btw-verhoging op cultuur, boeken en sport. Dan weet je zeker dat die sectoren gaan protesteren.’

‘Ik geloof veel meer in een grote, alomvattende hervorming, ook omdat je de pijn dan kunt uitruilen. Hebben we bijvoorbeeld überhaupt een verlaagd btw-tarief nodig? Als we die in zijn geheel schrappen, dan kan het algemene btw-tarief voor alle producten en diensten omlaag van 21 naar 17 procent. Dat werkt veel beter dan dat je steeds maar één element neemt, dan ben je voortdurend maatschappelijke weerstand aan het maximaliseren.’

Iets anders. De Nederlandse inflatie was in november 3,8 procent, veel hoger dan het eurozone-gemiddelde van 2,3 procent. Onlangs schreven twee FNV-economen dat dit vooral komt door de forse bedrijfswinsten, niet door loonsverhogingen.

‘Die constatering is juist voor 2021 en 2022, maar sinds medio 2023 zijn het toch echt vooral de lonen die bijdragen aan de hoge inflatie. Ik wil daar niet veroordelend over spreken, zoals ik me ook altijd heb gedistantieerd van termen als ‘graaiflatie’ in het geval van de bedrijfswinsten. Als er een inflatiegolf over je heenspoelt, zoals na de Russische invasie van Oekraïne, dan stijgen de lonen nooit onmiddellijk mee, omdat onze cao’s meerjarig zijn. Dan is het terecht dat daarna een roep om koopkrachtherstel klinkt, of zelfs koopkrachtverbetering, nu de arbeidsmarkt zo krap is. Ik zeg alleen tegen de vakbonden: het is een kwestie van maatvoering. Iedereen voelt op zijn klompen aan dat een looneis van 7 procent niet strookt met een terugkeer van de inflatie naar 2 procent.’

Soms ontstaat de indruk dat u vakbonden qua inflatie meer bekritiseert dan werkgevers.

‘Grappig. Tussen 2011 en 2019, toen we juist met te lage inflatie kampten, heb ik werkgevers er geregeld – geregeld! – op aangesproken dat er ruimte was voor hogere lonen. Ook omdat loonsverhogingen een middel zijn om meer Nederlanders te laten profiteren van de welvaart, wat cruciaal is als je draagvlak wilt houden voor Europese integratie. Want als die alleen maar leidt tot meer winst voor het bedrijfsleven, terwijl werknemers zich achtergesteld voelen, dan doen we iets fout. Dat is het geluid dat ik tussen 2011 en 2019 meermaals heb laten horen.’

Niet alleen ons belastingstelsel is toe aan renovatie. De hele Europese economie moet zich opnieuw uitvinden, om niet te worden vermorzeld door de VS en China, waarschuwde Mario Draghi onlangs in een rapport. Wat vond u van zijn boodschap?

‘Ik herken mij in grote delen van het rapport. De belangrijkste boodschap is dat wij als beleidsmakers veel meer met een Europese in plaats van een nationale blik moeten kijken.’

‘Neem defensie. Gaan we straks wellicht het slagveld op met twaalf verschillende tanks en vijftien verschillende helikopters? Of de energiesector: dat we in de zomer van 2022 die idioot hoge energie-inflatie hadden, kwam voor een belangrijk deel ook doordat alle overheden in Europa afzonderlijk van elkaar op zoek gingen naar dat laatste beetje lng op de markt. Was dat meer in gezamenlijkheid gebeurd, dan hadden we nog steeds hoge, maar niet zulke extreme gasprijzen gehad.’

‘Hetzelfde geldt voor de Europese kapitaalmarkt. We hebben hartstikke veel spaargeld, zeker Nederland met zijn pensioenfondsen. Maar veel van dat geld gaat naar andere continenten, omdat de investeringsmogelijkheden daar beter zijn. Terwijl Europa talloze uitdagingen heeft die grote investeringen vereisen. Dat geld krijgen we pas los als we in Europa een soortgelijke kapitaalmarkt creëren als in de VS. Helaas is die er nu niet, omdat alles – faillissementswetten, de hiërarchie van schuldeisers, beurzen – nationaal georiënteerd is.’

‘Schaal is ontzettend belangrijk. We moeten stoppen met alles maar nationaal te willen doen. Daarmee ontneem je onze bedrijven ook de mogelijkheid om dezelfde schaal te bewerkstelligen als Amerikaanse en Chinese concurrenten. Zo zetten we onszelf op achterstand.’

Wat zijn de gevolgen als Europa niet weet te moderniseren? Verarming?

‘Dan zullen we onze sociale arrangementen niet op hetzelfde niveau kunnen houden, zoals de gezondheidszorg of AOW. En worden we dus relatief armer. Toch moet ik eerlijk zeggen dat het ook gewoon te maken heeft met onze voorkeuren in Europa. Amerikanen werken simpelweg meer. Per gewerkt uur zijn ze niet gek veel productiever, maar ze maken meer arbeidsuren. Er is in de VS ook meer ondernemersgeest, meer bereidheid om risicovol te beleggen.’

Dus we moeten meer werken?

‘Nou, Europeanen kiezen voor een andere werk-privébalans. Maar dan moeten we wel aanvaarden dat we niet even welvarend zullen zijn als de Amerikanen. Als overheid kun je mensen hooguit prikkelen om meer te werken, bijvoorbeeld via belastingen. Maar uiteindelijk moeten mensen zelf willen. Je kunt een paard immers wel naar het water leiden, maar je kunt het niet dwingen om te drinken.’